تعریف نمایش خلاق
صاحب نظران و اندیشمندان در حوزه نمایش خلاق ، بر اساس نوع نگرش خود نسبت به کارکرد ها و اهداف نمایش خلاق ، تعاریف متفاوتی از آن ارئه دادند.
به عنوان یک روش تدریس ، نمایش خلاق، تخیل در هر مکان از پیش تعیین شده یی مطابق با ساختار گروه و هدف درس می باشد که در آن از تکنیک هایی چون بداهه پردازی و بازی نقش استفاده می شود و شروع آن به صورت گروهی، همراه با دانش و زندگی اعضاء گروه می باشد.
با تأکید بر نقش نمایش خلاق در پرورش مهارت های تفکر در کودکان، می توان نمایش خلاق را اینگونه تعریف نمود که نمایش خلاق جریانی است متفکرانه که از طریق محرک های گوناگون مانند واژه ها، موسیقی، اشیاء، رویدادها و غیره …، باعث فعال سازی شبکه ذهنی افراد می شود. و یک اجرا که به بیان تداعی ها می پردازد.
اما در نگاهی جامع تر و بیانی ساده تر، نمایش خلاق شکلی از وانمود بازی مبتنی بر بداهه پردازی است که طی فرایندی، صحنه، رویداد، مشکل یا واقعه با هدایت مربی توسط کودکان مورد بحث قرار گرفته، طراحی می شود و به اجرا در می آید.
همچنین نمایش خلاق را نباید با فعالیتهایی مانند نمایش ، تئاتر کودکان، بازی نقش یا نمایش اجتماعی اشتباه گرفت. گرچه این فعالیتها شباهت هایی با نمایش خلاق دارند، اما مسلماً هیچ یک از آنها را نمی توان نمایش خلاق خواند. نمایش خلاق یک فعالیت نیمه ساختارمند می باشد که تنها بر فرایند تمرکز دارد. در فرایند نمایش خلاق اجرا کننده گان بر اساس تفکرات، خلاقیتها، دانش و تجارب خود به انجام فعالیتها می پردازند.
این فرایند به طور طبیعی به کودکان اجازه می دهد تا به بازسازی تجارب گذشته خود بپردازند. در این فرایند بازیگر از طریق اعمال خود به نماد سازی و بیان تداعی-ها، عواطف یا تفکراتی که از طریق محرک ارائه شده برانگیخته شده اند، می پردازد. شیوه بیان اجرا کننده ممکن است لحن صدا، زبان بدن ،حرکت، تصویر، بازی و یا نماد پردازیهای مشابه باشد که در همه موارد، روش بیان نماینگر احساسات و نیز تفسیر منحصر به فرد اجرا کننده نمایش خلاق از محرک ارئه شده می باشد.
ده اصل مهم در اجرای نمایش خلاق کودکان
در راهنمای تفصیلی برنامه و فعالیتهای آموزشی و پرورشی دوره پیش دبستان (وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۹)، برای اجرای نمایش خلاق، به عنوان یکی از فعالیتهای اساسی، ۱۰ معیار در نظر گرفته شد.
این معیارها عبارتند از:
۱- فعالیت مطابق با تعریف نمایش خلاق باشد (نمایش خلاق یک روند علمی و گروهی کار کودک است که در آن، مربی با تشخیص تواناییها و نیازهای کودکان و به کمک خودشان، مفاهیمی را در غالب نمایش به صورت غیر مستقیم آموزش می دهد).
۲- فعالیت باید، متناسب با ویژگیها و تواناییهای سنی کودکان طراحی شود.
۳- انتخاب موضوع در راستای اهداف این برنامه باشد.
۴- در نمایش خلاق، روند فعالیت مهمتر از نتیجه آن است.
۵- در نمایش خلاق، تأکید بر امکانات و تجهیزات نیست.
۶- در نمایش خلاق باید آزادی عمل نسبی برای کودکان وجود داشته باشد.
۷- گسترش عنصر تخیل.
۸- نمایش خلاق باید بتواند باعث برانگیختن، تقویت و پرورش خلاقیت کودک شود.
۹- نمایش خلاق متن از پیش تعیین شده ندارد و اساس کار بدیهه سازی (بداهه پردازی) است.
۱۰- مشارکت همه کودکان در تمام مراحل فعالیت.
اهداف نمایش خلاق در تعلیم و تربیت کودکان
اهداف زیادی در استفاده از نمایش خلاق در تعلیم و تربیت کودکان وجود دارد. نمایش خلاق به رشد خلاقیت ، ابتکار و کنجکاوی کمک می کند، به دانش آموزان توانایی پرسشگری را می آموزد و باعث رشد خود آگاهی و همچنین قدرت تخیل آنان می شود. به اعتقاد مک کاسلین (۱۹۸۰)، بین تعلیم و تربیت مدرن و نمایش خلاق اهداف مشترک زیادی وجود دارد که از جمله آنها می توان به رشد خلاقیت و زیبایی شناختی ، توانایی تفکر انتقادی ، رشد اجتماعی و توانایی کار گروهی با دیگران، بهبود مهارتهای ارتباطی، رشد ارزشهای اخلاقی و معنوی و شناخت خود اشاره کرد.
تاثیرات نمایش خلاق بر رشد و یادگیری کودکان
نتایج پژوهشها نیز مبین آن است که نمایش خلاق دارای فواید و کارکردهای متفاوتی است. تاثیر نمایش خلاق بر خود پنداره و حرمت خود، رشد مهارت های خواندن و نوشتن، بر پیشرفت در درس علوم و ریاضی کودکان، از جمله این موارد است. اما پرورش و رشد اجتماعی کودکان را باید از کارکردها و مزیت های عمده نمایش خلاق دانست. در حقیقت فراگیری مهارتهای اجتماعی مهمترین هدف نمایش خلاق می باشد.
نمایش خلاق بیش از هر چیز بر تعامل گروهی تأکید می کند: کودکان با هم به یافتن ایده های مناسب می-پردازند، با هم آن را به اجرا در می آورند، با هم مشارکت فکری می کنند، فضای نمایشی مورد نظرشان را می-سازند و در این اجراها و نمایشها تعامل انسانی را تجربه می کنند، در نتیجه جمع گرایی گرایش عمده و بارز این شیوه است. به همین علت دانش آموزانی که در فعالیتهای نمایشی شرکت کرده اند، اغلب در حضور جمع راحت تر صحبت می کنند، در برقراری ارتباط گفتاری یا نوشتاری خوش-برخوردترند، راحت تر خود را جای دیگران می گذارند، آنها را درک می کنند و باور مثبت و مطمئن تری نسبت به خود دارند.
نمایش خلاق چرا و چگونه به رشد اجتماعی کودکان کمک می کند؟
قبل از اینکه بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم ابتدا به این مفهوم و اهمیت رشد اجتماعی پی پردازیم و بعد از آن نشان خواهیم داد که نمایش خلاق چرا و چگونه به رشد اجتماعی کودکان کمک می کند؟.
اهمیت و نقش محیط و ارتباط اجتماعی در زندگی کودکان موضوعی است که بسیاری از روان شناسان و متخصصین تعلیم و تربیت به آن اشاره داشته اند. از جمله این افراد می توان به روان شناس معروف سویسی، ویگوتسکی اشاره کرد. وی استدلال می کرد که همه فرایند های روانشناختی نتیجه تعامل اجتماعی و فرهنگی هستند. تفکر کودک به طور اساسی در طی تجربه های اجتماعی او رشد می کند. ویگوتسکی معتقد بود که کارکردهای عالی ذهن وقتی بوجود می آیند که کودک با دیگران روابط واقعی داشته باشد. از طرفی، کودکان فاقد سطح بالای مهارتهای اجتماعی، نه تنها تعامل موفقیت آمیزی با همسالان خود ندارند، بلکه رفتارهای مشکل دار درونسازی شده (مانند احساس غمگینی، افسردگی، تنهایی) و رفتارهای مشکل دار برون سازی شده (مانند پرخاشگری جسمانی یا کلامی، مهار ضعیف خلق و بحث کردن با دیگران) را نیز بیشتر تجربه می کنند.
بنابراین فراهم سازی محیط مساعد و همچنین آشنایی و استفاده از روشهای مناسب در پرورش و رشد جتماعی، می تواند نقش بسیار با اهمیتی در کیفیت زندگی حال و آینده کودکان داشته باشد.
کودکان با مهارتهای اجتماعی در پایدار کردن روابط، همیاری ، اطلاعت از قوانین، حساس بودن به دیگران و در صورت لزوم کنترل احساست منفی خود موفق خواهند بود. وقتی این کودکان پا به سن می گذارند، آنها ممکن است روابط سالمی با دیگران برقرار کنند، در فعالیتهای گروهی مشارکت کنند، در زندگی خود شاد و موفق باشند، به حقوق و احساسات دیگران احترام بگذارند، از درخواستهای نامناسب دوری کنند و در صورت نیاز برای دیگران درخواست کمک کنند.
در دوران پیش دبستان، زمانیکه کودکان بین سنین تقریباً ۳ تا ۵ سال هستند، شکل گیری روابط اجتماعی با همسالان آشکار می گردد.
فراگیری مهارتهای اجتماعی، شناختی و ارتباطی در دوران پیش دبستان به کودکان اجاز می دهد تا از تمایلات رایج خود به بازیهای انفرادی یا بازیهای موازی با همسالان فاصله بگیرند و به مشارکت در بازیهای تعاملی اجتماعی روی بیاورند (روبین ، بوکاسکی و پارکر، ۲۰۰۶ ). همچنین دوستیهای استوار بین کودکان نسبتاً پایدار می شود و در مقایسه با کودکان نوپاه ، کودکان پیش دبستان شبکه های بزرگتر، فشرده تر و سازماندارتری را در دوستیهای متقابل خود با همسالان خاص نشان می هند.
رشد اجتماعی در کودکان تحت تأثیر فاکتور های زیادی چون وراثت، محیط، فرهنگ، نگرشها و رفتار والدین، روابط با هم نژادها و همسالان، رفتار معلمان و برنامه های آموزشی است. مروری بر پیشینه پژوهش نشان می دهد که برای رشد و پرورش مهارتهای اجتماعی کودکان پیش دبستان از روشها و رویکردهای مختلفی استفاده شد که از رایج ترین و پرکاربرد ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد.
برنامه آموزش مهارت اجتماعی ؛ برنامه آموزش مهارت اجتماعی با مشارکت خانواده ؛ برنامه آموزش مهارت اجتماعی بازی محور ؛ برنامه درسی غنی شده بازی محور ؛ رویکرد معلم-مشاور ؛ برنامه آموزش فلسفه برای کودکان ؛ فعالیتهای نمایش خلاق ؛ برنامه آموزش پروژه محور ؛ برنامه آموزش حرکت-رقص خلاق ؛ خواندن کتابهای داستانی مصور.
چنانکه مشاهده می شود، نمایش خلاق یکی از روشهای موثر و مناسب برای رشد اجتماعی کودکان پیش دبستان می باشد.
چگونگی تاثیر نمایش خلاق بر رشد اجتماعی کودکان:
نتایج پژوهشهای انجام شده نشان می دهند که شرکت در فعالیتهای نمایش خلاق باعث افزایش رشد اجتماعی کودکان پیش دبستان می شود. در توضیح چگونگی این تاثیر باید به ماهیت گروهی بودن نمایش خلاق اشاره کرد. چرا که هیچ شکل هنری به اندازه نمایش خلاق مبتنی بر کا گروهی نیست.
در واقع تصور نمایش خلاق بدون گروه ممکن نیست. بنابراین کودکان در نمایش خلاق به طور خود انگیخته بسیاری از یادگیریهای اجتماعی مانند مشارکت در کار گروهی، همکاری کردن، مقید شدن به آداب و رسوم، مهارتهای ارتباطی، رعایت نوبت، آگاهی و استفاده از احساسات و تبعیت کردن از قوانین اجتماعی را فرا می گیرند.
به اعتقاد آنتونی چگونگی اثربخشی نمایش خلاق بر بهبود مهارتهای اجتماعی کودکان را باید در عوامل زیر جستجو نمود:
۱- کودکان برای ایده های بکر و پسندیده خود تحسین می شوند، جو مثبت بوده و دور از انتقادهای مخرب حمایت می شود، در نتیجه کودکان به خود و عقایدشان اعتماد می کنند.
۲- آگاهی اجتماعی افزایش می یابد. با کار کردن با دیگران و وانمود کردن به “بودن” آنها، کودک یاد می گیرد تا خود و دیگران را درک کند و از تعامل خود با مردم و نتایج اعمالش بر دیگران آگاه شود.
۳- کودکان در گروه اغلب جهت هدفی مشترک فعالیت می کنند. این امر فرصتی برای کودکان فراهم می سازد تا مهارتهای همیاری، رهبری ، مقید بودن و گفتگو را فرا گیرند.
۴- هنگامی که کودکان از هر شی موجود و از هر آنچه که دارند، به کمک تخیلات خود برای اهداف متفاوت استفاده می کنند، حل مسئله و ابتکار را یاد می گیرند.
۵- زمانیکه کودکان با استفاده از صدا، دستها، چهره و بدن برای ابراز خودشان استفاده می کنند، مهارتهای ارتباطی تقویت می شود.
یکی از ابعاد اساسی در تعلیم و تربیت کودکان، رشد اجتماعی است. در این راستا، فراهم ساختن زمینه علاقه و احساس شادی از مشارکت در فعالیتهای گروهی، به عنوان یکی از اهداف اساسی و کلی در آموزش و پرورش پیش دبستان ذکر شده است (وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۹). از طرفی، نبود مهاتهای اجتماعی در کودکان آنان را به انواع اختلالات رفتاری سوق داده و حتی نگرش آنان را نسبت به همسالان، مدرسه و کارکرد تحصیلی تحت تاثیر قرار می دهد.
بدیهی است برای تحقق بخشیدن به این هدف مهم، لازم است شرایط و امکانات را فراهم ساخت و همچنین از روشها و روی آوردهای موثر استفاده نمود. با توجه به نتایج پژوهش حاضر و نیز دیگر پژوهشهای اشاره شده، انجام فعالیتهای نمایش خلاق به عنوان یکی از روشهای موثر و مفید در پروش و رشد اجتماعی کودکان توصیه می شود.
